مرتضی راوندی نگارنده کتاب بزرگ «تاریخ اجتماعی ایران» درباره پدیده وقف در دوران اسلامی می‌نویسد «در دوران بعد از اسلام، گاه مالکین و ثروتمندان بزرگ، ملک و یا مالی را حبس می‌کردند تا در معرض فروش و یا گرو قرار نگیرد و سود و بهره آن را در راه منافع عمومی یا عده‌ای معین مصرف می‌کردند. معمولا واقف در وقفنامه خصوصیات رقبات و چگونگی مصرف و بهره‌برداری از آنها، و نام متولی و چگونگی تعیین بعدی را بیان می‌کند. غالبا به متولیان یک‌دهم از درآمد موقوفه را به‌عنوان حق‌الزحمه می‌پردازند. ممکن است واقف، تولیت را به اولاد و اعقاب خود یا شخص دیگری واگذار کند». واقفان معمولا موارد مصرف موقوفات را در وقف‌نامه‌های خود معین می‌کردند. این موارد می‌توانست گوناگون و متعدد باشد. راوندی دراین‌باره چنین آورده است «درآمد موقوفات باید به مصرف اشخاص یا سازمان‌های خیریه برسد. گاه در وقفنامه غیر از «متولی» شخص دیگری را به نام «ناظر» معین می‌کنند».وقف می‌تواند موجب ماندگاری و جاودانگی موقوفه و اموال و املاک وابسته به آن شود. بسیاری از موقوفات منقول یا غیرمنقول را در تاریخ ایران سراغ داریم که پیدایش و وقف آنها به هزارسال یا صدهاسال پیش بازمی‌گردد. وقف درواقع موجب شده است اینها نه‌تنها در چرخه نیکوکاری جای گیرند، که در تاریخ نیز ماندگار شوند و به دست آیندگان برسند. گردش روزگار البته در این میانه هیچ‌گاه از پای نمی‌نشیند. بسیاری از موقوفات را سراغ داریم که دیگر وجود ندارند و تنها در منابع تاریخی به‌ویژه سندها می‌توان آنها را جست. گذر برخی از موقوفات از هزارتوی رخدادهای تاریخی و رسیدن‌شان به روزگار کنونی اما گاه با رخدادهایی جذاب درهم‌می‌آمیزد. زنده‌یاد ایرج افشار، نسخه‌شناس برجسته و پژوهشگر وقف در تاریخ ایران، از یک تکه کتاب عربی یاد می‌کند که وقف بوده و بیش از هزار سال پیش، سفری هیجان‌انگیز به روزگار ما داشته است. او دراین‌باره چنین روایت می‌کند «قدیمی‌ترین شیء که در مشهد وقف شده وقفیتش مسلم است یک تکه از کتاب عربی است در زمینه کلام که به سال ٣٧١ هجری کسی آن را وقف کرده بود و پشتش هم بیتی در لعن نوشته است. اگر این کتاب از بین رفته بود چیزی از این ماجرا برای ما باقی نمی‌ماند». این کتاب وقفی چگونه توانست بیش از هزارسال را پشت سر بگذارد و از گزند رخدادهای زمانه‌های پرحادثه تاریخ ایران در امان بماند. ایرج افشار به رخدادی جالب اشاره می‌کند که آن تکه کتاب وقفی را از دسترس مهاجمان دور نگه داشته است «خوشبختانه این کتاب همراه کتاب‌های دیگر لای دیواری پیدا شد که در زمان حمله‌ی ازبک‌ها کتاب‌هایی را مخفی کرده بودند؛ چهل‌سال پیش موقع تعمیرکردن دیوارها را که برداشتند این کتاب‌ها و کاغذها را یافتند».
منبع: شهروند
نظر شما